Şemalar, bilişsel işlemlerde önemli bir rol oynayan, insanların dünyanın karmaşıklıklarını temsil etmesini sağlayan kalıcı, temel zihinsel yapılardır Gerçekliği basitleştirerek, karşılaştığımız çok çeşitli bilgileri yönetilebilir hale getirerek hızlı ve otomatik eyleme olanak sağlarlar. Şemalar aynı zamanda gereksiz işlemlere gerek kalmadan sonuçlara ulaşmamıza yardımcı olan kısayollar görevi de görür. Ancak bu kısayollar etkili olsa da gerçekliğin çarpık yorumlarına yol açabilir. Bu nedenle şemalar çıktılarına bağlı olarak uyumlu ya da uyumsuz, olumlu ya da olumsuz olabilir.
Şema terapide erken dönem uyumsuz şemalar, kişinin kendisi ve başkalarıyla olan ilişkisi ile ilgili, işlevsiz ve kendini yenilgiye uğratan olumsuz, yaygın temalar veya kalıplar olarak tanımlanır.
Yapısal olarak erken dönem uyumsuz şemaların düşünceler, anılar, duygular, bedensel duyumlar ve bunlara atfedilen anlamlardan oluştuğuna inanılmaktadır. Daha da önemlisi, davranış şemaların bir bileşeni değil, onların etkinleştirilmesine verilen bir yanıttır. Başka bir deyişle, erken dönem uyumsuz şema aktivasyonu şema odaklı eylemlerle sonuçlanır.
Çocuğun mizacı, ebeveyni, sosyokültürel bağlamı ve önemli yaşam deneyimleri (örneğin travmatik olaylar) arasındaki etkileşimler karşılanmamış duygusal ihtiyaçlara yol açabilir. Erken dönem uyumsuz şemalar genellikle bu erken ortamların doğru temsilleridir ve çocuğun hayatta kalmasına ve bu bağlamlara uyum sağlamasına yardımcı olan tepkilere yol açar. Ancak erken dönem uyumsuz şemalar, gelişigüzel ve tekrar tekrar daha sonraki yaşam deneyimlerine uygulandığında işlevsiz hale gelir.
Şema özellikleri
Erken dönem uyumsuz şemalar son derece inatçıdır ve “hayatta kalmak için savaşır”. Young ve arkadaşları (2003) erken dönem uyumsuz şemaların dayanıklılığının kısmen ‘bilişsel tutarlılık’ ihtiyacından kaynaklandığını ileri sürmektedir: İnsanlar, yanlış ve üzücü olsa bile, kendilerine ve dünyaya ilişkin istikrarlı bir bakış açısını korumaya çalışırlar.
Şema terapi sürecinde erken dönem uyumsuz şemaların keşfi danışanlarla birlikte gerçekleştirilip süreç içerisinde anlaşılması hedeflenmektedir. Birçok alt alanı olan şemalar her bireyde farklılık gösterebilmektedir. Bu yüzden danışana özgü olan olan şemalar anlaşılıp danışana ve sürece yol gösterici olarak sürece dahil edilmektedir.
Klinik Psikolog&Aile Danışmanı Sümeyra Albakır
